Je zult maar als inkoopambtenaar naar eer en geweten een grote aanbesteding gegund hebben, waarin duidelijk bepaalde spelregels en afspraken voor levering zijn opgenomen. Een rechtmatige aanbesteding, gebaseerd op een eerlijke en evenwichtige verdeling van het werk, waar de overheid het gevoel heeft dat er een juiste prijs/kwaliteitverhouding voor het product of dienst wordt geleverd en waarmee aan de concurrentieverhoudingen in de leveranciersmarkt recht wordt gedaan. Maar dan blijkt dat sommige leveranciers aan wie het contract is gegund zich niet houden aan de spelregels en dat ze onderling afspraken hebben gemaakt hoe ze samen zo succesvol mogelijk de overeenkomst(en) kunnen uitnutten. De intentie van de aanbesteder om een eerlijke en evenwichtige verdeling in de markt te realiseren, wordt daardoor flink uitgehold. Denk hierbij aan de bekende incidenten van fraude in de bouw-, Utiliteit-, ICTsector en gebleken onrechtmatigheden bij diverse maatschappelijk organisaties.
Collusie
Collusie is het woord wat hierbij past, het betekent samenspel en verwoord een situatie waarin marktspelers hun gedrag op elkaar afstemmen zodat de gezamenlijke winst, maar ook de winst van de deelnemers afzonderlijk, wordt verhoogd ten nadele van het evenwicht dat overeenstemt met een perfecte mededinging. Het doel is het vergroten van de marktmacht bij de aanbestedende diensten ten gunste van deze leverancier(s). Nu klinkt dit zwaar en de mededingingsautoriteiten moeten hier toezicht op houden. Ook bieden de inkoopvoorwaarden bij constatering in theorie een mogelijkheid om deze leveranciers uit te sluiten. Maar dat is niet gemakkelijk. Bij verdachtmakingen zullen juristen worden opgetrommeld en juridische vormen ontwikkeld worden, waarachter deze leverancier(s) zich zullen verschuilen. In alle toonaarde zal de collusie worden ontkend en is de kans aanwezig dat zeer moeilijk aangetoond kan worden dat er sprake is van bewuste marktverstoring en oneerlijke concurrentie.
Anti Maffia beding
Collusie is tot daar aan toe en zeker niet fraai maar het kan nog veel erger. Tijdens mijn afstuderen in 2004 naar factoren voor naleving van EU aanbestedingen (*) kwam ik een opmerkelijk stuk tegen, waarmee de Italiaanse overheid probeerde de georganiseerde misdaad te bestrijden. Zoals een ieder bekend, heeft Italië ernstige problemen met de maffia (Cosa Nostra) en als reactie daarop lieten zij leveranciers een zogeheten “anti maffia beding” tekenen. De maffia infiltreerde namelijk in de overheid om aanbestedingen naar hun hand te kunnen zetten of om derden te beïnvloeden. Met zo’n “anti maffia beding” in de hand konden aanbestedende diensten infiltratie door de georganiseerde misdaad proberen tegen te gaan door inschrijvers een ‘rechtmatigheidprotocol’ te laten indienen. Een protocol waarbij leveranciers aangeven dat zij “schone handen” hebben en zich niet inlaten met oneerlijke handelingen die nadelig zijn voor de overheid en haar burgers. Maar wees eerlijk, denkt u dat de maffia met dit protocol om principiële redenen niet meer zal leveren? Ik denk dat zij de eerste zijn die hun handtekening zetten onder zo’n protocol want papier is geduldig als er vervolgens niet wordt gehandhaafd.
Ondernemerschap
Dat er ondernemers zullen zijn die gaan voor korte termijn rendement en zo snel mogelijk marktmacht proberen te realiseren zal nooit veranderen. Dat maakt hen overigens nog geen maffiosi of oneerlijke ondernemers. Het is niet verkeerd dat een ondernemer het maximale rendement probeert te realiseren door handig te opereren en grenzen op te zoeken. Als wet- en regelgeving dit toelaat is er niets verkeerd toch? Misschien in juridische zin niet, maar er is ook nog zoiets als ethiek, iets wat we momenteel ervaren bij de discussies rondom de Panama papers. Veelal niet illegaal, maar de vraag is of er sprake is van ethisch handelen door personen en bedrijven als blijkt dat belastinggeld wordt onttrokken.
Het is aan de professionele inkoper om, omwille van de belastingbetaler, te beoordelen wat ethisch toelaatbaar is en, indien mogelijk, met harde hand op te treden tegen vermeend onethisch handelen. Het blijft toch moeilijk te verkroppen voor een integere overheidsinkoper, om na gunning van een opdracht geconfronteerd te worden met situaties waaruit blijkt dat er handige leveranciers zijn die de intenties van een aanbesteding proberen te omzeilen of middels beïnvloeding lijken te hebben misbruikt.
Of het vooraf laten tekenen van een document zoals een rechtmatigheidprotocol de oplossing is, valt te betwijfelen. Maar dat collusie serieus dient te worden genomen en tegen opgetreden waar mogelijk, lijkt mij evident. Want bij niet-optreden is de stap van collusie naar maffiapraktijken niet zo denkbeeldig als je zou denken. In Italië weet men er alles van!
(*) Public procurement and EU tendering directives – explaining non-compliance Cees J. Gelderman, Paul W. Th. Ghijsen and Marc J. Brugman Faculty of Management Sciences, Open University of The Netherlands, Heerlen, The Netherlands
Gepubliceerd in de International Journal of Public Sector Management.
